As I enter Badami town, the first thing that strikes me is it's similarity with Sedona town in Arizona, USA. Huge red coloured rocks stand just next to the Badami town just like in Sedona. Yet there is a difference. In Sedona, those rocks just stand there, aloof from the human life. At the most, few rock climbers might be seen there, trying to satisfy their craze for climbing the rocks. In Badami, things are different. after Chalukya king Pulakeshi I shifted his capital from Aihole to Badami, he and subsequent kings, got excavated, huge rock cut temples on the rocks. These rock temples also boast of some of the finest rock relief sculptures.
After entry into Badami, the first thing on my mind is to have lunch. After days of eating south Indian style lunches and dinners, the Maharashtra cuisine available here, tastes familiar and comforting no doubt. After lunch I rest in an easy chair, as there is no point in climbing the Badami rocks in this hot blazing sun.
In ancient days Badami was known as Watapi. The name must have changed much before the era of Chalukya kings. Greek historian and geographer Ptolemy has refered to it in his books. Since those day, badami has been a major trade center. Today it is a small 'Taluka' town with a some trading activities, mainly in red chillies. In Chalukya days, Badami had acquired great importance, being the capital. Famous Chinese traveller XuenZang, had mentioned about Badami in his travelogue. In recent history, Mysore king 'Tipu Sultan' had built a fort on Badami rocks to protect the town from Peshawas of Pune. The ruin of this fort can be seen even today.बदामी गावाच्या परिसरात शिरत असताना प्रथम मला कसली आठवण होते आहे ती म्हणजे अमेरिकेतील ऍरिझोना राज्यामधील सिडोनाच्या भव्य खडकांची(Sedona). बदामी गावाला लागून सिडोनासारखेच लाल रंगाचे ऊंच दगडी डोंगर उभे आहेत. मात्र सिडोना मधले रॉक्स नुसते उभे आहेत. फार तर काही हौशी मंडळी त्यावर आपली रॉक क्लाइंबिंगची हौस पुरवत असताना आढळतात. बदामीची गोष्टच निराळी आहे. चालुक्य राजघराण्यातला विख्यात राजा दुसरा पुलकेशी याने आपली राजधानी ऐहोले वरून बदामीला सहाव्या शतकात आणल्यानंतर, बदामीच्या लाल दगडी डोंगरावर चालुक्य राजांनी गुंफा मंदिरे बांधली व त्यावर काही अप्रतिम भित्तिशिल्पे निर्माण करून घेतली.
मी बदामी गावात उतरल्यावर प्रथम पेटपूजेच्या मागे लागलो आहे. गेले काही दिवस सतत दाक्षिणात्य चवीचे भोजन घेतल्यावर आज बदामीला मिळणारे मराठी ढंगाचे जेवण खरे सांगायचे तर चवीला एकंदरीत बरे लागते आहे हे मात्र नक्की. पोट भरल्यानंतर तिथल्याच एका आराम खुर्चीत आराम करणे आवश्यकच आहे कारण बदामीच्या डोंगरावर भर दुपारी चढण्यात काही अर्थ नाही.
पुराणकाळातील बदामीचे जुने नाव वाटपी असे होते. चालुक्य राजांच्या आधीच्या कालखंडातच कधीतरी हे नाव बदामी असे झाले असावे. ग्रीक भूगोलकार टॉलेमी याने दुसर्‍या शतकात लिहिलेल्या आपल्या पुस्तकात बदामीचा उल्लेख केलेला आढळतो. त्या कालापासूनच हे व्यापाराचे एक प्रमुख केंद्र म्हणून प्रसिद्ध होते. सध्या हे गाव तालुक्याचे गाव व एक व्यापार केन्द्र आहे. चालुक्य कालात बदामीला, राजधानी असल्याने, प्रचंड सांस्कृतिक व राजकीय महत्व प्राप्त झाले होते. विख्यात चिनी बौद्ध भिक्षू झुएन त्झांग (Xuanzang) याने दुसरा पुलकेशी याच्या कारकिर्दीत बदामीला भेट दिली होती. अगदी अलीकडच्या कालात म्हणजे अठराव्या शतकात, पेशव्यांच्या सैन्यापासून या भागाचे संरक्षण करण्यासाठी टिपू सुलतानाने बदामीच्या डोंगरावर एक किल्ला व शेजारच्या डोंगरावर राजकोष बांधले होते व त्याचे अवशेष अजूनही बघता येतात.
दुपारचे चार वाजले आहेत व बदामीच्या डोंगराच्या पायथ्यापर्यंत बस आम्हाला घेऊन चालली आहे. डोंगराच्या अगदी पायथ्यापाशी बस उभी राहते आहे. समोरच बदामीचा लाल रंगाचा डोंगर व त्याच्या डोक्यावर असलेला बदामीचा किल्ला स्पष्ट दिसतो आहे. बदामीची पहिली गुंफा ही शैव गुंफा म्हणून ओळखली जाते. ही गुंफा जमिनीपासून तीस पस्तीस पायर्‍यांवरच आहे त्यामुळे या गुंफेच्या दारापर्यंत सुरेख हिरवळ व फुलझाडे लावलेली दिसत आहेत. बदामीच्या सर्व गुंफांची खोदाई एकाच पद्धतीची आहे. प्रत्येक गुंफेच्या समोर सपाट मोकळी जागा खडक तोडून केलेली दिसते. त्या सपाट जागेपासून पाच ते सात पायर्‍या चढून गेले की मुख मंडप म्हणून ओळखला जाणारा कक्ष लागतो. या कक्षाला आधार देण्यासाठी दगडी खांब उभारलेले आहेत. मुख कक्षाच्या दोन्ही टोकांना व बाजूंना हाय रिलिफ प्रकारची शिल्पे कोरलेली आहेत. मुख मंडपातून आत गेले की सभा मंडप लागतो. यालाही आधार स्तंभ उभारलेले आहेतच. सभा मंडपाच्या भिंतीवर शिल्पे शिल्पे कोरलेली दिसत नाहीत. मात्र सभा मंडप व मुख मंडप यांत उभारलेले आधार स्तंभ जिथे छताला टेकतात त्या ठिकाणी असलेल्या ब्रॅकेट्सवर सुंदर शिल्पे साकारलेली दिसतात. सभा मंडपाच्या आतल्या बाजूस गाभार्‍याची गुंफा असते. या गाभारा गुंफेत एक त्या मंदिराची देवता सोडली तर इतर फारसे कोरीव काम दिसत नाही.
शैव गुंफेचा मुख मंडप
81 नृत्य मुद्रा दर्शविणारा 18 हातांचा नटराज
शैव द्वारपाल 
महिषासुरमर्दिनी, म्हशीचे पारडू, महिषासुर म्हणून दाखवलेले आहे 
अर्धनारीनटेश्वर, डाव्या बाजूस निम्मी पार्वती व उजव्या बाजूचा निम्मा शंकर 
हरिहर
नंदीवर बसलेला शंकर मागे त्याला धरून व एकीकडे पाय टाकून बसलेली पिलियन रायडर पार्वती
विष्णू त्रिविक्रम किंवा वामन अवतार
इंग्लिश न्याधीशांसारखे शिरस्त्राण घातलेले वाद्य वादक 
स्वस्तिक वापरून केलेले एक बारीक डिझाइन 
वराह अवतार, हातातल्या कमलावर भूदेवी उभी आहे.
हिरण्यकश्यपूचा वध केल्याने हास्य करणारा नृसिंह 
हरिहर
दुसर्‍या गुंफेपासून परत साठ पासष्ठ पायर्‍या चढून गेले की महाविष्णू किंवा तिसरी गुंफा लागते. ही गुंफा इ.स. 598 मधे पहिला किर्तीवर्मा या चालुक्य राजाच्या स्मरणार्थ त्याचा भाऊ मंगलेश याने खोदून घेतली होती. या गुंफेतील प्रमुख शिल्पे म्हणजे हिरण्यकश्यपूचा नाश केल्यावर विकट हास्य करणारा नृसिंह, महाविष्णू व हरिहर यांची आहेत. 
महाविष्णू किंवा तिसरी गुंफा 
झाडाखाली उभे असलेले प्रेमी युगुल. पुरुष स्त्रीच्या पायाचे मर्दन करतो आहे 
वारुळात तप करणारा गोमटेश्वर किंवा बाहुबली 
अगस्त्य तीर्थ
भूतनाथ मंदिरमाझी चालुक्य कालातील महत्वाची ठिकाणे आता बघून झाली असल्याने मला परतीचे वेध लागले आहेत. मात्र दख्खनच्या इतिहासाच्या दृष्टीने एक अतिशय महत्वाचे ठिकाण माझे बघायचे अजून राहिलेच आहे. मात्र त्यासाठी मला परत आठशे वर्षांचा काल ओलांडून, विजयनगरच्या अखेरच्या काळाकडे जायला हवे. पण हे सगळे विचार मी उद्यावर ढकलतो कारण आता हवी आहे मला फक्त विश्रांती.
21 फेब्रुवारी 2011
No comments:
Post a Comment